دکوراسیون داخلی بهار

معرق چوب ، هنر اصیل ایرانی

معرق یکی از رشته های پرپیشینه صنایع دستی ایران است که نسبت به صنایع دیگر چوبی در ایران از قبیل خاتم، نازک کاری، منبت، خراطی و بافت سبد و حصیر دارای قدمت بیشتری است.

مصری ها هم راه استفاده از چوب را به خوبی می دانستند. آنان سه هزار سال پیش، کاغذ و روکش های چوبی را در آثار خود به کار می بردند. فنیقی ها در ساحل لبنان، معبد حضرت سلیمان را در سال ۱۰۱۲ قبل از میلاد از چوب ساختند، سقف و دیوارهای این معبد از چوب سدر لبنان تهیه و کف آن از چوب سرو پوشیده شده، درها از چوب زیتون و ستون های نگهدارنده نیز چوبی بودند.در طول تاریخ، استفاده از چوب و حکاکی روی آن، همچنان به ترقی خود ادامه داد؛ اما در قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی رو به افول نهاد تا آن که در قرن ۱۹، رشد مجددش را از سر گرفت. بنا به استناد مکشوفه معرق چوب الهام گرفته شده از معرق کاشی است و گفته شده در زمان افول صنعت کاشی، معرق چوب شروع به رشد کرده است

 تعریف معرق

معرق در فرهنگ عمید به معنای تکه تکه، رگه رگه و وصله آمده است. همه ما در دوران کودکی از روشی به اسم کولاژ استفاده کرده ایم که در این کار تکه های رنگی مقوا، پارچه و کاغذ را به اشکال مختلف بریده و کنار هم قرار می دادیم و در نهایت به شکل خاصی مانند درخت، خانه و گل می رسیدیم.

در طبقه بندی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی کشور، معرق چوب در دسته هنرهای صناعی، زیر شاخه آثار چوبی و در قسمت برش چوب قرار دارد. همان طور که در تعریف معرق گفته شد، معرق از کنار هم قرارگرفتن و تلفیق چوب های رنگی مطابق با طرح به دست می آید؛ بدین معنی که در ساخت یک اثر معرق، تنها ماده اولیه چوب است، اما می توان این هنر را به صورت تلفیقی با دیگر هنرها و یا با استفاده از دیگر مواد هم مشاهده کرد.

ازجمله موادی که در معرق کاری استفاده می شود می توان از خاتم، صدف، فلز (طلا، برنج، نقره، مس)، استخوان و عاج نام برد. معرق کاری را می توان در آثار مختلف چوبی مانند تابلو، میز، صندلی، ساعت، بوفه، در، جعبه های تزیینی و هرگونه وسیله چوبی مسطح و منحنی به کار برد که هدف در تمام این موارد، بخشیدن جلوه و غنای هنری به آثار چوبی است.

معرق کاری چوب یکی از صنایع دستی چوبی زیبای و کاربردی ایران است . در مفهوم معرق چوب به معنای ایجاد نقش هایی است که از دور بری و تلفیق چوبهای رنگی و مصالح دیگر همچون خاتم ، فلز،صدف و فیبر روی زمینه چوب یا رنگ پلی استری می باشد اما در تعریف عرف آن به معنای تکه تکه ، رگه رگه و وصله می باشد و به هر چیز رگه دار معرق گویند.

اگر اشکال مختلفی از چوب های رنگی را در قالب یک طرح از پیش کشیده شده در کنار یکدیگر قرار دهیم ، به اثر خلق شده معرق می گویند.

این هنر به اشتباه مرقع هم نامیده شده است که خود هنری جدا در کتابت و به معنی گردآوری تکه های مختلف آثار گوناگون در یک مجموعه است. معرق انواع گوناگونی دارد که وابسته به نوع مصالح است و شامل معرق کاشی، معرق چرم، معرق پارچه، معرق فلز، معرق خاتم و معرق چوب است.

 

 تاریخچه معرق چوب

از آنجایی که چوب یکی از مواد نسبتا ناپایدار و کم دوام طبیعت است، آثار ساخته شده از چوب یا در طول زمان و یا بر اثر حوادث و عوامل مختلف آسیب دیده و از بین رفته اند و یا آنکه هیچ کس به فکر نگهداری و جمع آوری آثار دست ساز چوبی نبوده است. بر این اساس، تقریبا هیچ گونه آثار چوبی مشخصی از دوره های مختلف تاریخی، باقی نمانده است. با این حال محققان و تاریخ نویسان زمان های متفاوتی را به عنوان مبدا معرق چوب در نظر می گیرند.

بنا به استناد مکشوفه معرق چوب الهام گرفته شده از معرق کاشی است و گفته شده در زمان افول صنعت کاشی، معرق چوب شروع به رشد کرده است. در معرق کاشی، قطعات کاشی های الوان به شکل تکه تکه توسط چکشی به نام چکی، دورتراشی می شده و از کنارهم قرارگرفتن آنها طرحی واحد به وجود می آمده است. دور آن را با خمیری به نام ساروج گرفته و برای محکمی کار روی آن را دوغاب می ریختند تا سفت شود. کاشی معرق در دوران ایلخانیان پدیدار شد که به صورت نقش های هندسی در دوران تیموری به اوج شکوفایی خود رسید.

نمونه کاشی معرق گنبد سرخ مراغه است که در زمان ایلخانیان ساخته شد. یکی از نمونه های زیبای آن در دوران تیموری، گنبد سلطانیه است. نظریه دیگری هم وجود دارد مبنی بر اینکه معرق کاری چوب، تکنیکی نیست که از انواع مختلف معرق ازجمله کاشیکاری گرفته شده باشد. معرق کار چوب باید نه تنها با چوب کار کرده باشد و بافت آن را بشناسد، بلکه می بایست تکنیک معرقکاری روی چوب را هم فرا بگیرد.

به گفته گروهی دیگر، معرق از کشورهای چین، هند و مصر وارد ایران شده است. این افراد معتقدند که براساس اسناد و مدارک موجود سه هزار سال پیش مصری ها به ارزش چوب پی بردند و ساخته های خود را از قبیل صندلی صندوق و … با چوب های معمولی ساخته و بر روی آنها از روکش های مرغوب مانند آبنوس و تزیینات عاج استفاده می کردند. معرق انواع گوناگونی دارد که وابسته به نوع مصالح است و شامل معرق کاشی، چرم، پارچه، فلز، خاتم و چوب است.

 

قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل به دست آمد. این اثر یک قطعه شانه چوبی است که به شیوه جایگزینی (in lay) نقوش هندسی و گره را بر آن حک کرده اند و قدمت آن به هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد.

 

گروهی که معتقدند معرق از کشورهای دیگر وارد ایران شده، تفسیر این کاوش را اینگونه اظهار داشتند که این شانه متعلق به مسافرینی بوده که از این شهر گذر کرده اند، اما تحقیقات روی نقوش این شانه، روشن کرد که طرح های موجود روی آن (گره و نقوش هندسی) طرح هایی کاملا ایرانی است. براین اساس می توان به این نظریه رسید که ایران پایه گذار معرق کاری بوده و هنر مذکور از این منطقه به سایر نقاط منتقل شده است.

یک دوران سکوت چند هزار ساله، مابین تاریخ ساخت دو اثر معرق موجود، وجود دارد که اولی مربوط به شانه به دست آمده در حفریات شهر سوخته و دومی تابلویی متعلق به سال ۱۳۱۳ هجری شمسی است که توسط استاد احمد رعنا با سبک معرق جایگزین کار شده است. این سبک اولین سبک معرق چوب به حساب می آید.

در سال ۱۳۰۹ اولین کارگاه های سنتی به منظور آموزش، حفظ و اشاعه هنرهای ملی و بومی ایران، توسط استاد حسین طاهرزاده بهزاد بنا نهاده شد. اولین کارگاه دایر شده مربوط به صنایع چوبی، کارگاه منبت بود که زیر نظر استاد احمد امامی و دو پسرش خلیل و علی امامی اداره می شد. در سال ۱۳۱۰ رشته مشبک و معرق چوب به کارگاه منبت اضافه شد. سرپرستی این کارگاه به عهده استادان معرق و منبت کار ازجمله؛ شهمیرزادی، احمد رعنا، زابلی، ویزایی، حاج غلامعلی و در سال ۱۳۷۰ استاد کمال میرطیبی بود. در حال حاضر سرپرستی کارگاه معرق در سازمان میراث فرهنگی به عهده استاد مولایی است.

معرق کاری چوب ، منبت کاری چوب و معرق منبت چوب

بسیار شگفت آور است که گاه با اندکی خلاقیت و مهارت می توان یک اثر معمولی را به یک قطعه هنری بزرگ و ناب تبدیل کرد. انسان می تواند با دستان خود، از اشیا معمولی، قطعات هنری بزرگ بیافریند. همه این‌ها برخاسته از موهبت های الهی خلاقیت و ابتکار در انسان هستند. از جمله هنرهای ایرانی که ریشه در فرهنگ و سنت کشورمان دارد ، معرق چوب ، منبت چوب و معرق منبت چوب است. در ادامه به معرفی بیشتر این هنرهای اصلی ایرانی خواهیم پرداخت.

ابزار مورد نیاز برای معرق کاری چوب

ابزار کاری که در کارگاه معرق به کار می‌رود عبارتند از:

مواد اولیه

برای معرق کاری، وجود انواع چوب با تنوع رنگی ضرورت دارد و در انتخاب چوب باید مواردی چون استحکام و خشک بودن چوب و قابلیت اره شدن و رنده شدن را در نظر گرفت. هم چنین از صدف، عاج، فلزات در معرق استفاده می‌شود.

منبت کاری روی چوب

منبت کاری چوب نام یکی از صنایع دستی ایران می‌باشد که ریشهٔ کلمهٔ منبت از کلمهٔ نبات گرفته شده و به معنی رویانیده می‌باشد؛ و به این دلیل بوده است که برجستگی گل و گیاه بر روی چوب، سنگ، و مانند روئیدن گیاه بر روی آن بوده است. هنر منبت که در آن حکاکی و کنده کاری روی چوب می‌باشد قدیمی‌ترین اثر منبت یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است.

مواد اولیه منبت انواع چوب درختان می‌باشد هرچه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد کار منبت بهتر و زیباتر و با دوام تر می‌باشد. مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی. ابتدا طرح مورد نظر روی چوب کشیده شده و حکاکی شده و سپس به صورت برجسته و حجم دار درآورده می‌شود.

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. کلمه ی منبت، کنده کاری روی چوب و منبت کار، کسی است که روی چوب، عمل کنده کاری را انجام می‌دهد. منبت کاری، یک قالب هنری محض است که در آن شخص می‌تواند آزادانه درون خود را به نمایش بگذارد. در این قالب هنری، برای ساختن اشیا و مجسمه های زیبا، چوب را به طرزی هنرمندانه به شکل های مختلف در می آورند.

منبت کاری نیز مانند خاتم کاری از هنرهائی است که در دوران صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پیمود و هنرمندان منبت کار آثار بسیار زیبائی در این دوره از خود باقی گذاردند ولی در دورهٔ قاجاریه به علت عدم توجهی که به هنر و هنرمندان شد، این هنر نیز در بوتهٔ فراموشی ماند و رو به انحطاط نهاد، تا این که با ظهور سلسله پهلوی خوشبختانه هنر منبت نیز مانند سایر صنایع مستظرفه مورد توجه خاص رضا شاه سر سلسله دودمان پهلوی قرارگرفت و موجبات احیای این هنر فراهم گشت و منبت کاری که تا این زمان در حال رکود بود مجدداً راه تکامل و تطور را پیمود.

منبت می‌تواند به صورت یک تکه یا چند تکه انجام شود هرگاه منبت کاری بر روی چوب بزرگ یک تکه انجام شود، منبت یک تکه و هرگاهمنبت کاری بر روی تکه‌های کوچکی انجام شود، منبت چند تکه خواهد بود.

چالش برانگیزترین و زیباترین بخش این هنر که امروزه، به طرز گسترده ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، مجسمه سازی با چوب است.

انواع و سبک های منبت روی چوب

منبت کاری، اشکال مختلفی دارد که بر حسب نوع برجستگی که در کار به وجود می‌آید به پنج دسته تقسیم می‌گردد: منبت کمی بر جسته، منبت نیم برجسته، منبت تمام برجسته، پیکره، قلم زنی بر روی چوب.

منبت کمی بر جسته: نوعی از منبت است که در آن هنرمند منبت کاری خود را به حدی برساند که نقش برجسته‌ای که به وجود آورده از سطح زمینه کار بیرون نیاید و هم سطح حاشیه اطراف کار باشد.

منبت تمام بر جسته: شیوه کار این گونه که مراحل منبت یک چوب را تا آنجا پیش می‌بریم که برجستگی‌های طرح از رویه کار کاملاً بیرون خواهد زد.

پیکره چوبی: هنرمند طرح خود را بر روی حجمی از چوب به شیوه‌های چسباندن، فوکپی، یا از طریق کاغذ کاربن یا طراحی مستقیم بر روی چوب انتقال می‌دهد، آنگاه از برجسته‌ترین قسمت طرح کار خود را آغاز می‌کند و توسط مغارها و لوازم رایج در این زمینه مشغول کنده کاری بر روی چوب می‌شود. در تمام کار، طرح به صورت کاملاً بر جسته و دارای حجم چوب از داخل بیرون آمده و اطراف آن خالی از هر گونه چوب خواهد بود.

ابزار مورد نیاز برای منبت کاری چوب

• انواع مختلف چاقو های منبت کاری
• قلم های تراش
• مغار
• گوژ
• اره مویی
• پتک چوبی
• میز کار
• سوهان
• ابزار تفکیک وی شکل

مواد اولیه در منبت کاری

در منبت کاری، انتخاب چوب مناسب، اهمیت زیادی دارد. انتخاب درست نوع چوب و بخش مناسب آن، که به آن هسته می گویند، اولین قدم است. استفاده از چوب‌های محکم و بدون گره آبنوس، بقم، شمشاد، فوفل، عناب، و گردو  از همه مناسب تر هستند. هنر منبت بر روی عاج، صدف و استخوان نیز انجام می‌‌شود.

روش کار

ابتدا طرح بر روی زمینه چوب منتقل می‌شود و با بستن کار به گیره دستی هنرمند شروع به کار کرده و ابتدا خطوط محیطی طرح با مغار مشخص می‌شود سپس بابرداشتن زمینه کار به صورت یکنواخت و به وسیله مغارهای مختلف منبت کار روی چوب ادامه پیدا می‌کند. پس از پایان کار منبت کاری، سطوح کار با سنباده بسیار نرم، صاف و صیقلی می‌شود. در این مرحله به سطح کار روغن با پلی استر زده می‌شود تا چوب بر اثر مرور زمان ترک نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.

معرق منبت چوب

 معرق منبت همانطور که از نامش پیداست هنر ترکیبی روی چوب است و از تلفیق معرق و منبت کاری بدست می آید.

معرق منبت یعنی معرقی که نقشهای آن برجسته است.

امروزه این هنر برای تزئین درها ، منبرها و ستونهای چوبی مساجد و همچنین ساخت تابلوهای تزئینی مختلف با طرح های اسلیمی ، خطایی ، منیاتور ، گل و مرغ و … به کار می‌رود.

برای ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعه‌ها را مانند معرق میبرند و بعد آنها را به طور مجزا به شیوه منبت کاری ساخت و ساز نموده، کنار یکدیگر جفت و جور می‌کنند. در پایان قطعه را روی زیر کار در محل مربوط نصب می‌کنند. در تصویر زیر یک نمونه از تابلو معرق منبت خطی اثر سهیل مالکی را مشاهده می کنید.

 نتیجه گیری

هنر معرق کاری را بهتر بشناسیم

هنر معرق کاری همان گونه که از تعاریف آن بر می آید هنر موزاییک است. یعنی هنرمند با قراردادن تکه های چوب که با توجه به جنس آن رنگ های گوناگون دارد، یا مواد دیگر در کنار یکدیگر دست به خلق یک اثر هنری به واقع ارزشمند می زند. معرق کاری با مواد گوناگونی از جمله چوب و سنگ انجام می شود اما شناخته شده ترین نوع آن معرق چوب است. این هنر در شهر هایی نظیر اصفهان، یزد،کاشان، هرات، سمرقند و تبریز رونق دارد. در ادامه به معرفی هنر معرق کاری روی چوب و چند نوع مواد دیگر می پردازیم.

هنر معرق کاری

تاریخچه معرق کاری

گفته می شود معرق کاشی قبل از معرق چوب رواج داشته است . از آثار معرق کاری شده نیز می توان همین نتیجه را گرفت اما دوام کوتاه مدت چوب نیز می تواند دلیل ناپیدایی آثار هنر چوبی قدیمی باشد. تاریخچه این هنر را می توان بر اساس تاریخ تکوینی روایت کرد. از اولین آثار موجودی که از هنر معرق در آن استفاده شده است گنبد سرخ در شهر مراغه است که در دوره ایلخانان بنا شده است. در این گنبد از ساختار های ابتدایی معرق کاشی  استفاده شده است که جلوه بصری بسیار زیبایی دارد.

معرق کاشی به کار برده شده در گنبد سرخ مراغه

معرق کاشی در دوران سلجوقی یعنی در قرن ۴ هجری رونق زیادی پیدا کرد. این هنر در دوران صفویه در اردبیل به اوج خود رسید که بعد ها با انتقال پایتخت به اصفهان مرکز این هنر نیز اصفهان شد. کاشی کاری های مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی نیز به سبک معرق انجام شده است. امروزه نیز این هنر از رونق نسبتا خوبی بر خوردار است و هنرجویان زیادی به دنبال آموختن آن هستن. از این هنر امروزه در تزئینات داخلی ساختمان و یا حتی به عنوان تابلو های دیوار کوب استفاده می شود.

مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی

تاریخچه معرق چوب

اما معرق روی چوب هنری است که کلمه معرق به آن گره خورده است. این هنر به گفته محققان بعد از معرق کاشی رواج یافته است اما همانگونه که گفتیم به دلیل آنکه طول عمر چوب کمتر از کاشی یا فلز است نمونه های قدیمی از آن موجود نمی باشد.  برخی می گویند معرق چوب الهام گرفته از معرق کاشی است و زمانی که نسبت به معرق کاشی کم توجهی شد معرق چوب رونق یافت.

معرق بر دسته چوبی یک صندلی متعلق به دوران صفویه

از قدیمی ترین آثار معرق روی چوب شانه ای است چوبی که در کاوش های شهر سوخته یافت شده است برخی معتقدند که این شانه را تاجرانی که به ایران می آمدند با خود آورده اند اما کاوش هایی که بر سطح چوبی این شانه انجام گرفته است نشان دهنده وجود طرح ها و نقوش ایرانی بر روی آن است. عمر این شانه را به پنج هزار سال پیش از میلاد تخمین زده اند.  این هنر در دوران مغول ها رواج یافت و در دوران صفویه به اوج خود رسید.

از هنر معرق بر روی چوب برای تزئین ،در و پنجره و مبلمان و میزها استفاده می کرده اند. چندین نوع رنگ چوب برای پیاده کردن نقوش متنوع در معرق کاری استفاد می شود که در این میان چوب های  چوب‌های آبنوس، فوفل، گلابی، سنجد و توت از اصیل ترین و کاربردی ترین چوب ها بودند. اما در مواردی از مصالحی غیر از چوب نیز در ساخت آثار معرق استفاده می شد . عاج فیل، استخوان شتر، صدف طبیعی، و برش‌هایی از خاتم و فلزات از این دست مصالح بودند که جلوه و زیبایی مخصوص به خود را داشتند.

مراحل معرق کاری

در ساخت معرق روی چوب ابتدا طرح مورد نظر را که روی یک کاغذ می کشند و یا آن را چاپ کرده و بر روی یک زمینه چوبی می چسبانند سپس با کمان اره مویی آن را به چندین قسمت برش می دهنند.  سپس تکه های به دست آمده را که به آن شابلون نیز می گویند بر روی زیر کار اصلی میخ می کنند. در این مرحله هنرمند رنگ هایی که برای این طرح احتیاج دارد را در میان چوب های رنگی انتخاب می کند و آن ها را به اندازه شابلون ها برش می دهد و جای آن ها بر روی سطح اصلی کار می چسباند.

معرق کاری با شیشه

به غیر از کاشی و چوب ، امروزه با شیشه و چرم و فلز نیز معرق کاری انجام می شود که همگی از هنر های نوپایی هستند. در معرق کاری روی شیشه یا همجوشی  ابتدا شیشه به اندازه قطعات دلخواه برش داده می شود و سپس شیشه ها را رنگ می کنند و در کنار یکدیگر قرار می دهند، در مرحله بعد کار را درون کوره می گذارند در این مرحله حرارت باعث به هم چسبیدن و یا به اصطلاح جوش خوردن شیشه ها به یکدیگر می شود. این هنر را یک هنر وارداتی می دانند که از اروپا و کشور هایی مانند ایتالیا و اسپانیا به ایران آمده است.

هنر سوخت معرق پوست

یکی از زیباترین جلوه ای هنر ایرانی، هنر سوخت معرق پوست است. این هنر مجموعه ای از چندین هنر ناب ایرانی است و فردی که این هنر را بداند یعنی بر ده رشته از صنعت و هنر تسلط دارد. این رشته ها شامل تهیه پوست، طراحی، الوان سازی، معرق کاری، منبت کاری، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، طلااندازی و صحافی. پیشینه آن به دوران پیش از تیموریان می رسد و طرح های کاربردی در آن ابتدا اشکال ساده و هندسی بودن اما با گذشت زمان و رونق یافتن هنر نقاشی ایرانی نقوش تذهیب، اسلیمی، مینیاتور و طرح های دیگر نیز در این هنر به کار برده شد. از هنر سوخت معرق پوست بیشتر در جلد کتاب های نفیس از جمله قرآن استفاده می شد.

از آنجا که هنر معرق ( کنار هم قرار گیری قطعات ) بیشترین جلوه اصلی را به این کار می دهد جدا از تمام هنر هایی که در سوخت معرق پوست به کار برده می شود آن را به نام معرق چرم می شناسند.

هنر سوخت و معرق در کاخ صاحبقرانیه

مراحل معرق چرم

مراحل خلق این هنر  از انتخاب پوست و آماده کردن آن شروع می شود (که بیشتر به دلیل جنس خاص آن از پوست بز استفاده می شود.).

بعد از آن طرح مورد نظر روی آن انداخته می شود. دز این مرحطه طرح روی کاغذ پوستی کشیده می شود بعد با سوزن زدن روی آن طرح به چرم منتقل می شود.

بعد از آن نوبت به برش می رسد. در این مرحله متن کار با دقت بسیار فراوان برای معرق و مشبک برش می خورد.

سپس با کمک قالب های حرارت دیده روی چرم را منبت کاری می کنند تا برجستگی های یک یا دو میلیمتری ایجاد شود و نه بیشتر.

سپس کار اصلی یا همان معرق کاری شروع می شود. این مرحله مرحله ی انتقال، انطباق و نصب نقوش روی زمینه کار است. یعنی باید نقوشی را که معرق و منبت کردیم روی زمینه در جای اصلی خودش قرار دهیم.

این هنر از هنر های بسیار پرکار  است و در کنار ارزش مادی آن ان از ارزش معنوی بسیاری نیز برخوردار است؛ زیرا هنر مند تمام قوای خود را در هنر به کار می برد تا دست به خلق چنین اثر خارق العاده ای بزند.

هنر سوخت معرق پوست در حال حاضر متاسفانه در حال فراموشی است و تعداد بسیار معدودی از هنرمندان هنوز به این حرفه مشغول هستند البته دلیل ان می تواند سختی و مشقت کار سوخت و زمان بر بودن هنر سوخت باشد.

اساتید معرق پوست

از اساتید برجسته این سبک استاد میرمحمد معلم خوشنویس اصفهانی، استاد تقی کلباسی (کرباسی) و استاد حسین خطایی(ختایی) و خواهر ایشان عفت ختایی هستند.

اثر به جا مانده از استاد حسین خطایی

منبع : کلوت